Mes de san Xoán. Noite de san Xoán. Celebramos nestes días un deses momentos do ano nos que a tradición ten un peso moi importante e con ricas e variadas aportacións. Unha delas –a noite de san Xoán– ten lugar na noite do día 23 ao 24 de xuño, coincidindo co solsticio de verán –cando temos o día máis longo do ano–. Desdes antigo –xa os celtas o facían–, celébrase unha ampla variedade de festas e prácticas rituais, fundamentalmente, arredor de fogueiras –cacharelas, luminarias, cachelas– purificadoras.
A literatura dá conta desta antiga e tradicional celebración. A continuación, seleccionamos algúns textos relacionados coa cebrebración do San Xoán.
ROSALÍA DE CASTRO (Cantares gallegos, 1863):
Vint’ un–ha crara noite,
Noitiña de S. Xoán,
Poñend’ as frescas herbas
Na font’ á serenar.
E tan bonit’ estabas,
Cál rosa nó rosal,
Que d’ orballiño fresco
Toda cubert’ está.
Por eso, namorado,
Con manso suspirar
Os meus amantes brazos
Voteiche pó lo bán.
E ti con dulces ollos
E mais dulce falar,
Meiguiña m’ envoucastes
En pracido solás.
As estrelliñas todas
Qu’ aló no espaço están,
Sorrindo nos miraban
Con soave craridá.
E foron, ay! testigos
D’ aquel teu suspirar
Qu’ ó meu correspondia
Con amoriño igual.
CURROS ENRÍQUEZ (Aires da miña terra, 1880):
Xa d’ amarelo e branco
Se pintan os outeiros,
Xa nacen n’as silveiras
As froles de San Xoan;
Xa crecen n’os valados
As hedras y–os loureiros;
Xa ten carrouch’ o millo,
X’ as vides gromos dan.
EDUARDO PONDAL (Queixumes dos pinos, 1886):
Campana, se pol–o vrán,
Ves lumiar na Ponte–Ceso,
A cachéla de San Joan;
Dílle a todos que estóu preso,
Nos calabozos d’Orán.
AURELIANO PEREIRA (Cousas d’a aldea, 1891):
Noites as de San Xuan! Noites aquelas
en qu’ o esprito seréo
ollando se recreya ‘n as estrelas
qu’ alumeando ‘n o azulado céo,
parés que parpadexan
é son us ollos que de lonxe axexan
os felices istantes
que rinden à pasión os bos amantes.
O airiño ¡qué soave!
suas ondas ¡qué cheirosas!
¡qué doce o pío d’ a tenriña ave
qu’ adormenta seus fillos entr’ as rosas!
ANTONIO LÓPEZ FERREIRO (O niño de pombas, 1905):
QUÉN–O pensara! N’aquela mesma noite entr’a xente do pazo de Donseón houbera un gran proverio e moita fuliada por mor d’os lumes de San Xoán. N–un patio intirior, e non n–o campo qu’estaba arrentes d’a cerca, pra non estorbaren á os guardias e vixías que estaban á a espeutativa, fixeran unhas grandes lumaredas e emprencipiaron á brincar por encima, porque dicían que aquel fumazo era boo para curar e preservar d’a sarna. Soilo que á veces algún que non tasmeara ben o anchor d’a lumeira, caía antes de chegar ao outro lado e chamuscábase todo, mentres os demáis comezaban de ouvear e correr a chacota con él. O peor foy cando aquel mouro vello que vimos á a entrada do castelo, que tamén lle dera por curar a sarna, cayeu espatarrado coma un sapo cuase n–o medio d’a fogueira, levantando unha gran fumareda de cinza, muxicas e charamuscas.
LUÍS AMADO CARBALLO (O galo, 1928):
Brinca o sol…
na campía noiva…
como un corazón…
Brinca o sol…
Unha mañán de San Xoan
atopei a fror das ágoas,
dend’aquela levo en min
unha mágoa de arelanzas.
FLORENCIO DELGADO GURRIARÁN (Bebedeira, 1934):
O Maio garrido, para saudar o vran,
pon luvas de etiqueta con frores de San Xoán.
NEIRA VILAS (Memorias dun neno labrego, 1961):
Aquela tarde –primeira vez que me deixaban ir– deprendín para sempre a escoller as plantas sacras: estalotes, herba de Santa María, faísca verde, follas de castiñeiro e de bieiteiro, ponlas de oliva, codesos, follas de loureiro, trobiscos, ponlas de nogueira, rosas de nabo e de romeu…
……………………………………………………………………………………………………
Foi chegando xente. Mocidade, vellos, nenos… A aldea polo pé. Xerras de viño, pandeiretas, unha gaita… O fume, un esteo groso e moi longo de fume, subía paseniño, canso, escuro, sen esparexerse. A noite era maina, queda, coma se fose finar o mundo. E nós veña de atizar as herbas, mentres mozas e mozos, collidos pola man, brincaban por riba do fumazo dicindo:
Sálvame
lume da San Xoán.
Que non me morda nin cobra nin can.
…………………………………………………………………………………………………
Díxome que hai mozas que deixan claras de ovos no peitoril da xanela, e pola mañá fan comparanza do seu porvir co feitío que teña o ovo. Outras, con amores fuxidos, collen peniscos de cardos e envólvenos con papeis en pequenas trouxas; por fóra escriben o nome de cada mozo, e póñenas no leito, debaixo da almofada. O día de San Xoán, ben cedo, ceiban as trouxas e se abrollou algunha flor quere dicir que voltará o mozo que ten o nome sinalado no papel.
Meu pai estaba de chós. Faloume de rapazas que lavan a faciana na amañecida de San Xoán, con auga na que meteron de véspera herba cruzada; e que nalgúns sitios se bota o gando fóra, e a roupa dos enfermos, e que se aparecen meigas…
……………………………………………………………………………………………….
E vímolo bailar. Estabamos na Agra Vella. O ceo amostróusenos limpo como unha patena; foramos gradar para o millo temperán. Paseniño, foise erguendo por detrás do coto e guindou na terra as súas barbas luminosas. Entón paramos o gando e botamos unha ollada no horizonte.
Como era de día, non me amedoñei, pero o sol, tal como meu pai mo anunciara, bailaba coma un tolo na mañanciña.
VÍTOR VAQUEIRO (O soño dirixido, 1992):
Afonso, ampeante polo nervosismo, tiña os ollos cravados no amplo muro de pedra do primeiro sucalco. Teño frios os pes, dixera–me magoado. Dous anos antes, ao saltar a fogueira da noite de San Xoán, un erro na avaliación do chimpo fixera–o cair sobre as brasas, das que saiu polo seu próprio pe, ainda que coas plantas insensíbeis para sempre, pois as gomas das Wamba–Pirelli derreteran–se, demoendo–lle a pel e condenando–o a un destino perene de frialdade nas suas extremidades inferiores, independente da estación do ano, que aturaba sen moito esparamexo.
SUSO DE TORO Conversa de Suso de Toro con Antonio Pedrós, 2002):
Recordo esas cousas dos nenos, os nenos dun barrio, todo o día na rúa… Recordo de facer as cacharelas no medio da estrada, derretíase o alcatrán ao facer a cacharela de San Xoán. Teño moitos recordos daquela. Un día de tronada, os lóstregos. A saraiba no borde da fiestra…
XOÁN BABARRO (O nome do Rei que ha de volver, 2011):
Abrollarás cada San Xoán
nas cacharelas inzadas
dos sabugueiros.
Lucirás almafí
nos esteos espigados
dos biduros.
Trenzarás un torzal
para as chinelas da Alba
co gato das salgueiras.
Xurdirás sábado a sábado
nas folerpas soleadas
dos romeus
