O cruceiro da Xesteira
ten dúas pedras de asento:
unha é de marmurar
outra de pasar o tempo.
ALFONSO DANIEL RODRÍGUEZ CASTELAO (As cruces de pedra na Galiza, 1950):
Entón, enfiei os ollos e o pensamento cara un aspecto da arte popular aínda non encetado por ninguén: os cruceiros galegos. Descubrín nos cruceiros un aspecto da nosa arte popular aínda non estimado como cousa importante. E velaí o que máis me importou.
AMADO CARBALLO (Proel, 1927):
O CRUCEIRO
O xesto monacal da pedra
benzoa o acougo da aldea…
Axiónllanse os camiños
abrazados ao cruceiro,
nunha azul eternidade
de pedra e ceo.
A agonía do sol–por
conmove o planto da terra,
e a paisaxe presígnase
con santas cruces de pedra.
A campaíña de prata
do día,
latexa un ángelus
de epifanía.
E o sol agoniante
ven a encravarse na cruz,
abrindo os marelos brazos
como o salvador Xesús.
AQUILINO IGLESIA ALVARIÑO (Corazón ao vento, 1933):
CRUCEIRO ALDEÁN
Na encrucillada oscura dos meus vèrsos de sombra
chantèi, piadosamènte, unha cruciña tosca,
no xabre dos meus pòbres pensamèntos.
E fun vertendo o òleo perfumado da i–alma
na cunquiña de barro destas ermas palabras
para alumar, de noite, o seu silèncio…
A lua campesiña veu pousar onde a cruz
–cansada do camiño– o seu feixe de luz…
E reza mui baixiño, mui baixiño…
…Na encrucillada oscura dos meus vèrsos de sombra
abre Xesús os brazos, cheios de paz, na fonda
señardade calada dos camiños…
RAMÓN CABANILLAS (Vento mareiro, 1926)
SONO DOURADO
¡Ou meu sono labrego! Unha casiña
preto do río, ó abrigo dos pinales,
con piorno e alboios nos currales
e palleiros na eira e na curtiña.
Ó pé da casa un muíño cantareiro
ó son da lira de ágoa que enche o caño,
baixo o maino agarimo dun castaño
e os amorosos brazos dun cruceiro.
Todo ó longo da aberta do muíño
tortas e vellas cepas de albariño
cos asios mestos no bendito outono.
E un ferrado de terra por facenda
pra prantío e xardín, libre de renda,
diesmo a Dios, sin foreiro nin máis dono.
MARCIAL VALLADARES (Majina ou a filla espúrea, 1880):
Pró a delor arreciaba e n’o alto de Lestedo, alí ond’o pé d’un cruceiro grande galla o camiño en dous, un que vai á ponte d’a Ulla e outro que guía á barca de Sarandon: Otilia suspiraba ja, layábase po–l–o baijo, mordía de cand’en cando o pano d’a faltiqueira;
ESTÍBALIZ ESPINOSA (Textos carboníferos, 2007):
As Bárbaras
Esta é a illa das árbores e o vento.
Onde a sombra peitea con follas caídas.
Onde a pedra é un cruceiro
no meu corpo feito de pedra.
Esta é a baía dos mastros fatigados,
de gaivotas encrespadas na escuma das nubes.
Estes son os trinos que me contan os pardais
ou serán os que non me contan i eu invento?
Adiviño un século espeso entre arenisca,
a tatuaxe descarnada de 1786.
Sempre, os mesmos ollos vexetais,
a mesma eventualidade que non me toca,
a mesma árbore á miña esquerda,
o seu torcido aceno cara min.
É soidade isto que me enfeitiza?
Isto que non é árbore, nin brisa, nin palabra?
Tralo muro
pequenos vidros tarantulados tremen
–ao compás de cada sílaba, un cristal converte en gota–;
mais eu só alcanzo a sentir
as gargantas da clausura:
Gaude et laetare, Virgo Maria, alleluia.
O cántico remonta, está a chorar na miña illa.
E mentres a chuvia verte tinta sobre este folio en branco
dúas árbores núas ámanse nas miñas costas.
ROSALÍA DE CASTRO (Follas novas, 1880):
Cruceiro de Ramirez que t’ergues solitario
D’os Agros n’a espranada, antr’as rosas d’os campos,
O sol d’a tarde pousa, en tí ó postreiro rayo
Coma n’un alma triste, pousa un soño dourado.
AIgun–ha vez n’o estio, en o teu pé sentada
Escoito silenciosa, mentras á tarde acaba:
Baio d’as pedras mudas, que teu sacreto gardan
Maino que resoa o brando son d’un arpa,
¡Musica incomprensible que d’outros mundos fala!
¡Tal de Memnon s’oian ô amañecer n’a estatua,
Aqueles sons divinos que as almas encantaban!
LOIS DIÉGUEZ (As sete Chagas, 2002):
No cruceiro orientador de camiños, mentres tomaba a droga do alívio, reparou no home alí sentado, vestido como el, de expresión bondadosa, como ida, como aparvada. “É un infeliz”, dixo–se. O home, sen deixar o sorriso, petando co bordón no chanzo do cruceiro, falou: “Son Xacobe, e vou–te axudar. Teño–che moita experiéncia de peregrino, e teño o permiso de Manolo do Mundo”.
XOSÉ LUNA SANMARTÍN (O ano das mimosas, 2001):
Eu nacín baixo ese ceo e alí pasei os mellores anos da miña vida. Vivía nunha casiña de pedra ao carón da igrexa. Dende a bufarda da miña casa divisábase o mellor río troiteiro de toda a bisbarra, o Liri. E dende a ventá da miña habitación víase o cruceiro máis alegre de todo o concello.
—¡¿Un cruceiro alegre, avó Aarón?! —interrumpín cun ton entre incrédulo e choqueiro.
—Si. Verás, André. O cruceiro estaba dedicado ao noso patrón, o San Brais. Fixérao —segundo me contou don Genaro, o cura, moi posto nestes temas— un canteiro de Laxe que viñera traballar á catedral de Santiago. Cando remataron a obra da sé Compostelá ofrecéronlle traballo nas moitas igrexas que por aquel entón se estaban a construír na nosa comarca.
FERMÍN BOUZA BREY (Seitura, 1955):
Cruzeiro
Trivium, encruzilhada
do Infinido.
Cara a Ti vão, Senhor,
os três hirtos caminhos.
Um serpêa os beirales
dos desacougos místicos
que fão do amor um pasmo
e fão do pasmo um rito
e matinam de cote
no Deus Único e Trino.
Outro, rudo, flagela
nosso corpo cativo, arelando se ceive
o esprito.
Eu vou polo vieiro
na terra frolecido
e vejo–te, Senhor,
ao pé de cada esquivo
penedo, percorrendo
o celme em cada pino,
bulindo em cada verme,
choutando em cada ninho,
pinchando–te nos tojos,
bicando logo os pinchos,
pegureiro do monte
c’o armentio,
nas mourenças do mar
marinho,
nos sinos e nas ervas
saudoso e lírico,
na fartura dos vales
trocado em pão e vinho…
Senhor, que bem me amostras
o carreiro alcendido
c’os teus braços de pedra,
tam feridos,
apreixando a campía
neste trivium!
VALENTÍN LAMAS VARVAJAL (Espiñas, follas e frores. Colección de versiños gallegos, 1875):
O CRUCEIRO DE PEDRA.
Triste, afrixida e chorosa
‘O pé d’o cruceiro, Rosa
Morríase de door;
A probiña sospiraba,
E choraba
A morte d’o seu amor.
MANUEL RIVAS TROITIÑO (O gaiteiro de Soutelo. Unha espresión da cultura popular, 1977):
Do ano 1941 ten data o “Cruceiro da Consolación”. Cicáis tocara nalgunha das sonadas festas en honra da Virxe desa advocación que se venera nese pobo. Por alí pasara, camiño de Compostela, cando fora merecer en Santiago o tíduo de “millor gaiteiro de Galicia”; xa facía algúns anos daquelo. Por alí pasara tamén cando voltou a Compostela pra se casar coa muller da que se namorara.
O cruceiro é o rei dos camiños en Galicia. Son a lembranza da realidade que lle dá senso ao cristián; anque por veces sirva pra outras couas, como recolle a cantiga popular:
O cruceiro da xesteira
ten dúas pedras de asento:
unha é de marmurar
outra de pasar o tempo.
